TEKS NASKAH PARARATON BAGIAN VI [19-24]

TEKS NASKAH PARARATON

BAGIAN VI [19-24]

[19]

Raden Wijaya sira tinuturaken magalor, ingaturan yan bhatara Çiwabuddha mokta dening sañjata Daha anduni saka kidul, pun patih tuha sampun angemasi, sama umiringi talampakanira bhatara. Samangka raden Wijaya mangsul, sakawulanira sama apapalayon maring Tumapel. Tekanira ring Tumapel amapulihaken tanpantuk, gumanti sira kabalik, binuru tinut denipun Kebo mundarang, sumengka raden Wijaya angungsi ri sawah miring, paksanipun Kebo mundarang anduka ring Buntal. Raden Wijaya amañcal sisingkalaning amuluku, dadanipun Kebo mundarang tekeng mukanipun kebek enduk, mundur tur angucap: “Aduh tuhu yan dewa si pakanira raden”. Samangka raden Wijaya adum lañcingan giringsing ring kawulanira sawiji sowang, ayun sira angamuka. Kang dinuman sira Sora, sira Rangga lawe, sira Pedang, sira Dangdi, sira Gajah. Sira Sora anempuh, akeh longing wong Daha. Aturira Sora: “Mangke pangeran pakanira anempuha, kaladeçanipun mangke”. Anempuh raden Wijaya. Mangkin akeh longing wong Daha, tur mundur kalangan wengi, tumuli akuwu. Sedeng sireping wong tinut ingamuk manih denira raden Wijaya, samangka bubar wong Daha, akeh wong kena ring tumbaking sama-rowangipun aridu wong palajenging wong Daha. Wonten ta putrinira bhatara Çiwabuddha sama istri kalih siki, jaga panggihakena lawan raden Wijaya denira bhatara Çiwabuddha, kalih sira kajarah dening wong Daha;

[20]

rahaden istri sira sang anom apisah lawan sira sang panuha tan tunggal paranira malajeng. Weting Daha ta ridu dening pangamukira raden Wijaya. Kalaning wengi, wonten ta balemaning wong Daha murub ageng urubipun. Kapanggih raden istri panuwa irika, katinghalan sira denira raden Wijaya, enget yen raden yayistri panuha. Mangkin ta denira sambut denira raden Wijaya, tur angandika ring sira Sora: “Sora, lah ta”, angungsed, “angamuk maneh, malar katemua yayi sira sang anom”. Matur sira Sora: “Sampun dewa, apan si(ra) rayi pakanira panuha sampun kapanggih; pira si katahing kawula-pakanira puniki”. Sahuring raden Wijaya: “Iya denira iku”. Samangka sira Sora matur maneh: “Duweg, pukulun pakanira mundura, apan yan amaksakena angamuk sirantuka, leheng, lamun sira rayi-pakanira anom kapanggih, yen tan kapanggih kadi lalaron anggepok damar”. Samangka sira mundur, raden yayistri sira ingemban, saratri sira lumaku mangalor, esuk sira tinututan dening wong Daha, katututan sira kiduling Talaga pager. Wongira sama aganti angareni aprang angandeng ing wong Daha. Sira Gajah pagon katumbak pupune trus, anghing kawasa lumaku. Andikanira raden Wijaya: “Gajah pagon kawaça sira lumaku, lamun tan kawaça, lah pada angamuk”. “Kawaça manira, pangeran, anging alonlonan”. Wong Daha tan patya denipun anut ing sira, awekasan mangsul ing Talaga pager. Raden Wijaya angayam alas lawan kawulanira sakehing angiring, sama aganti angemban ing raden yayistri; wekasan kawulanira abhawarasa, anggunita tingkahanira raden Wijaya. Sampun putusing çabda, sama akembalan atur: “Pukulun, aturing kawula-pakanira samadaya, punapa ta wekas-pakanira puniki, kang angayam alas, kahayuning kawula-pakanira samadaya apened yan pakanira datenga ring Madura wetan; pakanira angungsia ri pun Wiraraja, malar kenaha pakanira-paraçraya, kadi pira tanpawilasaha, apan marganipun agung denira sira rama-pakanira sira sang moktah”. Lingira raden: “Iya iku lamun awilaça, mon tan awilaça, akeh deningsun awirang”. Sahurira Sora, sira Rangga lawe, sira Nambi, sama akedö sahur manuk: “Pukulun, kadi pira pun Wiraraja palingaha pangeran”. Ya ta sangkanira raden ahidep ing aturing kawulanira. Sah sira saking jero alas, teka ring Pandakan, maring buyuting Pandakan aran Macan kuping. Rahaden Wijaya sira amalampah ingaturan sedengan, ingaturan tinadah toyanipun, duk bineñcah esi sekul putih. Agawok kang tumon. Ujaring wong: “Pelang dahat, apan tan hana duwegan a-isi sekul”. Sira Gajah pagon tan kawaça lumaku; andikanira raden Wijaya: “Buyuting Pandakan, ingsun atuwawa wong sawiji, Gajah pagon tan bias lumaku, didine ring sira”. Ujaring wong Pandakan: “Duh gawe ala si pukulun, yen kapanggiha iriki pun Gajah pagon, masa wontena kawula sa-

[21]

mering Pandakan, kahayuning kawula didinipun wonten ing kubon alas, pangaritaritan alalang, binengang ing tengah, pinakaryaken gubug, asepi tan wonten kawula sapeksa, kawula Pandakan asunga tedanipun nangken dina”. Kantun sira Gajah pagon. Raden Wijaya anuli maring Datar amemengi. Tekeng Datar anulumpak ing parahu. Sañjata Daha mantuk. Raden yayistri sira sang anom tulus kajarah maring Daha, katur ing siraji Jaya katong. Suka ingaturan moktanira bhatara Çiwabuddha. Raden Wijaya anabrang mangalor, tumurun sira saking parahu, kawengen ing tengahing sawah ring deça paminggiring Sungeneb. Angrereb ing sawah lalahan mentas ginaru, galengipun anipis. Samangka ta sira Sora aturu kumureb, lininggihan denira raden Wijaya lawan raden yayistri. Ring eñjang sira lumaju maring Sungeneb, areren ing bale pañjang. Wongira kinen atitilika, yen wonten sira Wiraraja sineba. Mangsul kang atilik apan sira Wiraraja wonten sineba. Mangkat rahaden Wijaya maring pasebanira Wiraraja. Sadatengira raden ing paseban, sira raden Wijaya tininghalan denira Wiraraja, kaget sira Wiraraja tumon ing rahaden, tumurun sira Wiraraja tur anuli mantuk, dateng ing pagerhan, aluwaran sineba. Kanggek twasira raden Wijaya, angandika ring sira Sora, sira Rangga lawe: “Lah paran si ujarisun, akeh denisun awirang, baya luhung isun angemasana pati duk angamuk ika”. Anuli sira dateng ing bale pañjang, wekasan dateng sira Wiraraja marek arantaban sagerha, makadi pinatihira, prasama anampa sedah woh. Aturira Rangga lawe: “Pukulun, dede ta pun Wiraraja punika mangkin marek”. Samangka iccha twasira raden. Ken pinatih angaturi sedah ring raden yayistri, sira Wiraraja angaturi sedah ring raden lanang. Sira Wiraraja angaturi dumununga ring gerha kadipaten. Raden yayistri anitihi gilingan, rabinira Wiraraja kabeh sami adarat, angiring ing raden istri, sira Wiraraja angiring ing raden Wijaya. Teka ring kadipaten anuli miñjero, dinunungaken ing paturonira Wiraraja. Raden Wiraraja pinarek ing wijil pingrwa denira Wiraraja sambi atutur kamoktanira bhatara sang lumah ring panadahan sajeng, malih atutur pangamukira ring wong Daha. Matur sira Wiraraja: “Mangke si rahaden punapa kayun-pakanira”. Sumahur sira rahaden Wijaya: “Isun amalaku sinakuta ring sira, yen hana pawilaçanira”. Aturira Wiraraja: “Sampun pakanira walang ati, anghing depun-alon ugi”. Tur sira Wiraraja angaturi lumajua mantuk maring dalem. Samangka sira Wiraraja angaturi wastra sabuk siñjang, sama tinampa dening rabinira, makadi ken pinatih. Andikanira raden: “Bapa Wiraraja, tan sipi gunge hutangisun ing sira, mun katekan sadhyanisun, isun-parone tembe bhumi Jawa, sira amuktia sapalih, isun kang sapalih”. Aturira Wiraraja: “Sawadinipun, pukulun, lamun pakanira jumenenga ugi”. Mangkana samayanira raden kalawan sira Wiraraja. Atyanta pangupakaranira Wiraraja ring raden, pratidina angaturi tadah, tan ucapakena denira angaturi tadah sajeng. Alama raden Wijaya haneng Sungeneb. Irika ta sang arya Wi-

[22]

raraja matur: “Pangeran, manira angambil upaya, pakanira sewakaha ugi ring siraji Jaya katong, pakanira apiapia aneda ingapura, abhasa anungkul; lamun ugi siraji Jaya katong ayun pakanira-sewaka, pakanira angera ring Daha sakarengan, lamun pakanira arupa ingandel, wonten ta alasing wong Trik pakanira-tedaha ring siraji Jaya katong, pakanira-tarukaha, kawula Madura kang ababad anaruka, apedek parantunaning kawula Madura marek ing pakanira. Don-pakanira asewaka punika ta pakanira-ingetakena wongira siraji Jaya katong kang tuhu, kang wani, kang jejerih, kang bisa makadi buddhinipun Kebo mundarang, pakanira-kawruhana, sampun katepas kabeh, pakanira amita anghera ring antuking kawula Madura anaruka alasing wong Trik; pakantukipun ta manih manawi wonten kawula-pakanira kang saking Tumapel, mantuk manih marek ing pakanira, pakanira-tanggapana, yadyan kawula saking Daha ayun angungsi ring pakanira, pakanira kekehana, yan sampun kawawa sañjata Daha den-pakanira. Mangke manira akirim atur ing siraji Jaya katong”. Mangkat kang kinon angaturakena sawalan, anabrang mangidul, tekeng Daha marek ing siraji Katong, angaturaken surat. Unining surat: “Pukulun, atur patik aji, denira sira potraka paduka aji, aneda ingapura, ayun anungkul ing paduka aji; punika ta depun-kawruhanandika paduka aji, yan suka lawan tan suka”. Andikaniraji Katong: “Paran tan sukahaningong yan kaki arsa Wijaya ahidepa iringong”, tur kinon muliha kang utusan, amawandikanira. Satekaning utusan asrah andika; sampun winaca ring ayunira raden, ring ayunira Wiraraja. Suka sira Wiraraja. Samangka raden Wijaya mantuk maring Jawa, ingiring dening kawulanira, ingateraken dening wong Madura, sira Wiraraja angateraken mangsul ing Terung. Tekeng Daha enak denira asewaka ring siraji Katong, kinasihan. Datengira ring Daha amenangi Galungan, wongira kinon asasaramaha saking dalem, henti gawoking sang mantri ring Daha tumon, rehing sama abecikbecik, kang pinakadi sira Sora, sira Rangga lawe, sira Nambi, sira Pedang, sira Dangdi, sama malayu ring pasasaramaning Manguntur ing Daha. Gumanti mantri ring Daha malayu, kang pinakadi prajurit aran sira Panglet, lawan sira Mahisa rubuh, sira patih Kebo mundarang, katelu pada kasoran palayunipun denira Rangga lawe lawan sira Sora. Alama siraji Katong angenaken susudukan: “Kaki arsa Wijaya, lah reke sirasusudukana, isun ayun aniningalana, mantrinisun pinakalawanira”. Aturira raden: “Singgih pukulun”. Atangkep kang susudukan, antyanta ramening tatabuhan, kang aniningal penuh tanpaligaran, asri kapalajeng wongiraji Katong. Andikaniraji Katong: “Aturana kaki arsa Wijaya, aja milu, sapa ta wong wani alawan gustine”. Awusan sira rahaden, mangkin tapapak patangkeping susudukan amburu-binuru; wekasan sira Sora anuju ring sira patih Kebo mundarang, sira Rangga lawe anuju ring sira Panglet, sira Nambi

[23]

anuju ring sira Mahisa rubuh, wekasan kapalayu sang mantri Daha dening wongira raden Wijaya, tan hananing apulih, anuli awusan. Samangka raden Wijaya sapeksa yan kasoran mantri Daha dening wongira. Tumuli akirim andika ring sira Wiraraja, tumuli sira Wiraraja awekas atur akon anedaha alasing wong Trik. Suka siraji Katong. Ya ta mulaning anaruka alasing wong Trik. Duk mahu tinaruka dening Madura, hana wong alapa kurang sangunipun ababad, amangan maja, kapahiten, sama depun-buñcal antukipun aruru maja punika, kasub yan wonten wohing maja dahat apahit rasanipun, singgih ta ingaran ing Majapahit. Sampun kawilang satingkah-polahing Daha denira raden. Ring Majapahit sampun arupa deça. Wongira Wiraraja asurawean maring Daha, aparantunan ing Majhapahit. Sira Wiraraja awekas atur ing raden, polahira amita ring siraji Katong. Samangka raden Wijaya amit anghera ring Majhapahit. Suka siraji Katong katungkul dening sih, lawan bisanira raden asewaka, kadi tuhu. Sasampunira raden Wijaya angher ing Majapahit, asung sapeksa ring sira Wiraraja yan sampun kawawa sang mantra ring Daha denira, dening sakawulanira. Raden Wijaya angajak ing sira Wiraraja amerepeng Daha. Sira Wiraraja anayuti, angucap ing utusan: “Aja geru, hana upayanisun manih, matura sira ki pangalasanira ring sira pangeran, isun amitra lawan sang ratu ring Tatar, isun-tawanane rajaputri, sira ta kaki pangalasanira, muliha mangke iki maring Majhapahit. Sapungkurira sun akirim surat maring Tatar, apan parahu saking Tatar mangke hana adagang merene. Hana parahunisun, sun-kon milua maring Tatar, angajak amerep ing Daha; lamun huwus kalah sang ratu ring Daha, hana rajaputri ring Tumapel hayu, sanusa Jawa tan hanamadani, irika akua ring ratu Tatar, iku pangapusisun ing ratu Tatar. Aturanira ring sira pangeran, malar tututa milu angalahaken Daha”. Mulih pangalasanira maring Majhapahit. Raden Wijaya suka ingaturan sawewekasira Wiraraja. Sapungkuring pangalasan, sira Wiraraja akonkonan maring Tatar. Sira Wiraraja angalih maring Majhapahit sagerha anggawa paprang saking Madura, sakehing wong Madura kang abecikbecik ginawa saha sañjata. Satekaning utusan saking Tatar amerep ing Daha. Sañjata saking Tatar ametoni saka lor, sañjata saking Madura lawan kang saking Majapahit metu saka wetan. Epuh siraji Katong, tan wruh kang jaganen. Ya ta binotan saka lor dening wong Tatar. Sira Kebo mundarang, sira Panglet, sira Mahisa rubuh, ajaga sañjata kang saka wetan. Sira Panglet mati denira Sora, sira Kebo rubuh mati denira Nambi, sira Kebo mundarang apagut lawan sira Rangga lawe, kapalayu sira Kebo mundarang, katututan ing lurah Trinipanti, mati denira Rangga lawe. Angucap sira Kebo mundarang ring sira Rangga lawe: “Ki Rangga lawe, hana anakingsun wadon, den-alapa dene ki Sora, gañjarane wani”. Siraji Jaya katong anempuh mangalor asikep dadap karebut dening wong Tatar,

[24]

apuhara kasikep, sira kapañjara dening wong Tatar. Raden Wijaya agelis mañjing ing jero kadatoning Daha, amalayoken ing raden yayistri sira sang anom. Anuli bhinakta maring Majapahit, satekanira ring Majhapahit teka wong Tatar amalaku rajaputri, apan sanggupira Wiraraja, yan huwus kalah ring Daha, angaturakena putri kang saking Tumapel kalih pisan. Ya ta kemengan sang mantra kabeh, angulati sanggupa manih. Angucap sira Sora: “Lah isun uga si angamukana ring wong Tatar yen maririki”. Sumahur sang arya Wiraraja: “Singgih, kaki Sora, hana upayanisun manih”. Mangkin ta angulati sanggupa. Punika kang pinagunemakening mantri. Sanggupira Sora: “Pira antukaning angamukana wong Tatar”. Ring sore masa yan lingsir kulon wong Tatar teka amalaku rajaputri. Sahurira Wiraraja: “Sawong Tatar, hayo uga sira age-age, sang rajaputri lagi prihatin, apan kawus tumon ing sañjata duk kalahing Tumapel, makadi duk kalahing Daha, awedi temen yen aninghali sarwa lalandep; embesuk ta sinrahaken ing sira, winadahan pasagi pinikul ingupacara ring wastra, ingateraken maring parahunira; sangkaning winadahan pasagi denira alumuh tumona ring lalandep, kalawan ta kang ananggapi ring sang rajaputri, aja wong Tatar kang alaalane, wong kang becike, ajamawa sahaya, apan sanggupira sang rajaputri yen tumona ring sarwa lalandep, yadyan tekaha ring parahu, alabuh er sira; nora ta para hilang denira atoh pati yan sang rajaputri alabuha toya”. Ahidep wong Tatar ingapus. Ujaring wong Tatar: “Abener dahat sabdanira puniku.” Tekaning samaya aserah rajaputri, dateng agebagan kang wong Tatar amalaku rajaputri, sama tan amawa lalandep. Teka ring jeroning lawang Bhayangkara, wong Tatar ingineban lawang kinuñcen ing jaba ring jero. Krisira Sora den-wulang ing pupune. Samangka den-amuk wong Tatar, denira Sora, telas padem. Sira Rangga lawe angamuki kang ing jabaning panangkilan, tinut tekeng dunungane malayu maring sohaning Canggu, tinut pinaten. Akara sapuluh dina teka kang andon saking Malayu, olih putri roro, kang sawiji ginawe binihaji denira raden Wijaya, aran raden Dara petak; kang atuha aran Dara jingga, alaki dewa apuputra ratu ring Malayu, aran tuhan Janaka, kasirkasir çri Marmadewa, bhiseka siraji Mantrolot. Tunggal pamalayu lan patumapel i çaka resi-sanga-samadhi, 1197. Pangadeg aji Katong ratu ring Daha i çaka naga-muka-dara-tunggal, 1198. Teka ring Jung galuh aji Katong angapus kidung Wukir polaman, wusing angapus kidung moksa.